از آنجایی که راویان حدیث، انسان‌هایی غیرمعصوم اما بلندمرتبه‌اند و در محضر ائمه(ع) تربیت شده‌اند، پس می‌توانند معلمانی نیکو برای ره‌جویان حقیقت باشند و راه و رسم مسلمان زیستن را نشان دهند.
یکی از آن افراد، زکریا بن آدم اشعری، وکیل ارجمند امام رضا و امام جواد(ع) در قم است.
۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با اساتید حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد. شرح حدیث این هفته را محضر استاد و پژوهشگر حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی سهرابی هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.
امام رضا(ع) اصحاب خاصی داشت که مردم را به رجوع به آن‌ها امر می‌کرد. از جمله این اصحاب، زکریا بن آدم است که در روایتی، او را مورد اعتماد دین و دنیا معرفی کرده است. در این باره توضیحی بفرمایید.
زکریا بن آدم یکی از شخصیت‌های برجسته و کم‌نظیر در تاریخ تشیع است که به‌خاطر ویژگی‌هایی خاص، بسیار مورد احترام ائمه(ع) بوده است. ایشان ازجمله شیفتگان و ارادتمندان به امام رضا(ع) است که گاهی تا صبح در منزل حضرت به گفت‌وگو و استفاده از محضر امام می‌پرداخت و به نوعی از اصحاب‌السّر حضرت به شمار می‌رفت که آغلب ملازم و مصاحب حضرت بود. ایشان محضر امام جواد(ع) را هم درک کرده است.
این محدث عالی‌قدر از حیث علمی به مرحله و مقامی رسیده بود که امام رضا(ع) ایشان را ثقه و مورد اعتماد می‌دید و مردم را در مسائل دینی به وی ارجاع می‌داد. از نمونه‌های بارز این موضوع، ارجاع «علی بن مسیب» به جناب زکریا بن آدم است. از علی بن مسیب نقل شده: «به حضرت رضا(ع) عرض کردم فاصله میان من و شما خیلی زیاد است و نمی‌توانم همیشه خدمتتان برسم. از چه کسی مسائل و دستورات دین را فراگیرم؟ حضرت فرمود: «من زکریا ابن آدم القمی؛ المأمون علی الدین والدنیا» یعنی از زکریا بن آدم بپرسید که مورد اعتماد دین و دنیاست».
علت عنایت ویژه امام رضا(ع) به این محدث و فقیه اهل بیت(ع) چه بوده است؟
شاید یکی از مواردی که زکریا بن آدم را نزد امام رضا(ع) مورد احترام قرار داده بود و حضرت، ایشان را به عنوان سبب دفع بلا از اهل قم معرفی کرد؛ میزان تأثیرگذاری و اقدامات دینی و اعتقادی زکریا بن آدم در میان اهل قم باشد. در دوران ۲۰ ساله امامت امام رضا(ع) فرقه‌ها و طوایف مختلفی ازجمله غلات، مفوضه و واقفیه به عنوان گروه‌های انحرافی در شیعه پدیدار شدند و عده‌ای از شیعیان را نیز با خود همراه کردند. واقفیه در واقع این‌گونه اعتقاد داشتند که امام کاظم(ع) از دنیا نرفته و همانند حضرت عیسی(ع) زنده و حی است، ولی از نظرها و دیدگان پنهان شده است. آنان سعی بر انکار امامت امام رضا(ع) داشتند و این عقیده را هم تبلیغ می‌کردند.
اینجا بود که زکریا بن آدم در این شرایط بحرانی و بغرنج، فعالیت خود را آغاز و توانست در قم، با هرگونه کجروی و انحراف اعتقادی و فکری مبارزه کند و جامعه را از آن انحراف خطرناک نجات داده و از ضلالت و انحراف در امان بدارد. زکریا بن آدم باتوجه به نقل‌هایی که موجود است از امامت حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) چنان جانانه دفاع کرد و به تبیین امامت ایشان پرداخت که خود بهترین دلیل بر موضع‌گیری سیاسی و اعتقادی او نسبت به اصول و مبانی اعتقادی و معرفتی و شاهدی بر معرفت عمیق و اعتقادات صحیح ایشان است.
ظاهراً روایتی هم از ایشان درباره مصائب حضرت زهرا(س) نقل شده است. در مورد آن هم توضیحی بفرمایید.
بله، به مناسبت ایام فاطمیه مناسب است اشاره‌ای به نقل روایت جناب زکریا بن آدم در این باره که در بحارالانوار آمده، داشته باشیم. او چنین روایت می‌کند: خدمت حضرت رضا(ع) نشسته بودم که امام جواد(ع) را نزد حضرت آوردند. این در حالی بود که سن حضرت جواد(ع) کمتر از چهار سال بود. امام جواد(ع) دست‌هایش را بر زمین گذاشت. سرش را به طرف آسمان بلند کرد و در فکری عمیق فرو رفت. امام رضا(ع) وقتی متوجه شد، فرمود: ای فرزندم به چه چیزی فکر می‌کنی؟ امام جواد(ع) فرمود: به آن کسانی که به مادرم فاطمه زهرا(س) ظلم کردند.
این روایت اشاره‌ای به اهمیت مسئله فاطمیه و تولی و تبری دارد که از اصول و مبانی مهم تعالیم اسلام و اهل بیت(ع) است و از طرفی تبیین‌کننده حقیقت و یادآور شدن ظلم‌ستیزی در منطق ائمه(ع) و حضرت زهرا(س) است که همواره به عنوان روحی در کالبد مکتب تشیع وجود داشته است.
درس بزرگی که در این روایت وجود دارد مسئله جهاد تبیین درزمینه ظلم‌ستیزی و تبری نسبت به دشمنان خدا و رسول(ص) است که همیشه به عنوان شعار شیعه طنین‌انداز شده و رمز و راز پیروزی بر مستکبران و ظالمان است. از طرفی، قضیه فاطمیه را همچون امام جواد(ع) باید نسل به نسل تا ظهور منتقم واقعی اهل‌بیت(ع) یعنی حضرت ولی‌عصر(ع) منتقل کنیم.
این یار وفادار امامان(ع) در کجا دفن شده و چه پیام معرفتی می‌توانیم از زندگی ایشان بگیریم؟
وفات آن یار عالم و ارزشمند امامان(ع)، در دوران امامت جوادالائمه(ع) بوده است. پیکر مطهر آن راوی فرزانه، در قبرستان جنب بارگاه حضرت معصومه(س) که بعدها به «قبرستان شیخان» معروف شد، به خاک سپرده شده است.
پیامی که از بررسی و مطالعه شخصیت جناب زکریا بن آدم می‌توانیمبگیریم این است انسان به وسیله ورع، تقوا، فهم و معرفت درست می‌تواند به مقامی دست یابد که هم مورد اعتماد امام معصوم(ع) و هم سبب دفع بلا برای اهل زمین شود.
نظر شما